Ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j.: Dz.U. z 2020 r., poz. 65 ze zm.; dalej jako:
GospNierU) może ingerować w dawniej powstałe stosunki prawne, przy czym tylko skutki zdarzeń prawnych
ocenia się na podstawie norm obowiązujących z daty zdarzenia. W rezultacie art. 129 ust. 5 pkt 3 GospNierU
stwarza możliwość zrealizowania obowiązku wypłaty odszkodowania w takich przypadkach, gdzie
przewidziane przez akt normatywny będący podstawą wywłaszczenia odszkodowanie nie zostało ustalone,
a mamy do czynienia z wywłaszczeniem w rozumieniu obecnej Konstytucji oraz obecnie obowiązujących
przepisów o wywłaszczaniu – wynika z wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Z.S. i J.S. złożyli wniosek o odszkodowanie za działki przejęte na mocy przepisów ustawy z 22.5.1958 r. o terenach
dla budownictwa domów jednorodzinnych w miastach i osiedlach (Dz.U. z 1958 r. Nr 31, poz. 138 ze zm.; dalej jak:
TerenBudU). Starosta umorzył postępowanie jako bezprzedmiotowe stwierdzając, że przejęcie nieruchomości
nastąpiło nie na podstawie decyzji administracyjnej, ale z mocy prawa na podstawie art. 11 TerenBudU, zgodnie
z którym gruntów objętych podziałem 33% ogólnej powierzchni przechodzi na własność Państwa bez odszkodowania
z przeznaczeniem na cele użyteczności publicznej oraz jako działki budowlane umożliwiające prezydiom rad
narodowych prowadzenie właściwej gospodarki terenami. Wojewoda utrzymał w mocy zaskarżoną decyzję
wyjaśniając, że brak odszkodowania za przejęty grunt nie był skutkiem działania nieuprawnionego, lecz wynikał
wprost z obowiązujących ówcześnie przepisów, dlatego do skutków takiego przejęcia nieruchomości nie może mieć
zastosowania aktualnie obowiązujący przepis art. 129 ust. 5 pkt 3 GospNierU.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach oddalił skargę.Zdaniem Sądu I instancji, prawidłowo organy uznały, że
bezprzedmiotowość postępowania o ustalenie odszkodowania w tej sprawie wynika wprost z treści art. 11
TerenBudU. Nie znajdą przy tym zastosowania przepisy dotyczące odszkodowań zawarte w GospNierU, która
przewiduje w art. 216 odpowiednie stosowanie jej przepisów (dotyczących rozdziału 6 działu III) do TerenBudU.
Przepisy te dotyczą bowiem tylko „zwrotu wywłaszczonej nieruchomości”, a zatem w rozpatrywanej sprawie nie mogą
znaleźć zastosowania. Sąd podkreślił, że właściciele uzyskali już swoistą rekompensatę, bowiem choć 33% ogólnej
powierzchni terenu przeszło na własność Państwa bez odszkodowania, to właścicielom pozostawiono pozostałą
część nieruchomości rolnej, która zyskała status działek budowlanych, mających większą wartość.
Naczelny Sąd Administracyjny uchylił zaskarżony wyrok oraz decyzje organów obu instancji podkreślając, że
w myśl art. 21 Konstytucji RP własność podlega ochronie, a wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie
wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. Należyte odszkodowanie
stanowi element kształtujący stan właściwej równowagi pomiędzy potrzebami wynikającymi z ogólnego
interesu społeczeństwa a wymaganiami związanymi z ochroną podstawowych praw jednostki.
W uzasadnieniu wskazano, że problem retrospektywnego stosowania art. 129 ust. 5 pkt 3 GospNierU, nie jest
jednolicie postrzegany w orzecznictwie. W części rozstrzygnięć przyjmuje się, że przepisów GospNierU nie stosuje
się do spraw, które nie dotyczą zwrotu nieruchomości, a więc do odszkodowania, które nie zostało wypłacone przed
wejściem w życie tej ustawy (zob. wyrok NSA z 25.4.2012 r., I OSK 624/11). W innych zaś, że skoro art. 129 ust. 5
pkt 3 GospNierU odnosi się do stanów sprzed wejścia w życie GospNierU, to konsekwentnie należy przyjąć, że
ustawodawca zobowiązał się do regulowania roszczeń także w przypadkach, gdy przed 1998 r. nastąpiło
wywłaszczenie, a obecne przepisy przewidują ustalenie (i co za tym idzie wypłacenie) odszkodowania. Oznacza to,
że prawo do odszkodowania, a także jego wysokość ustalane są na podstawie aktualnych przepisów (zob. wyrok
NSA z 19.11.2014 r., I OSK 713/13).
Naczelny Sąd Administracyjny w składzie orzekającym w tej sprawie podzielił drugi podgląd wskazując, że
art. 129 ust. 5 pkt 3 GospNierU stanowi podstawę do przyznania odszkodowania przez organ publiczny za
wywłaszczenie lub przejęcie z mocy prawa już dokonane. Z woli zatem ustawodawcy kształtującego jego
brzmienie przepis ten może być stosowany do spraw zaszłych, na zasadzie działania ustawy nowej
w odniesieniu do stanów faktycznych sprzed jej wejścia w życie, bez narażania innych wartości
konstytucyjnych. Taka wykładnia art. 129 ust. 5 pkt 3 GospNierU jest zgodna także z podstawami aksjologicznymi
wprowadzonych uregulowań prawnych, a Państwo w nowych realiach systemowych postanowiło wziąć na siebie
ciężar związany z realizacją konstytucyjnej zasady prawa do słusznego odszkodowania za wywłaszczone
nieruchomości. Dotyczy to również stosunków prawnych zaistniałych pod rządami TerenBudU, trwających po dziś
dzień.
Wyrok NSA z 21.7.2020 r., I OSK 3326/19